Mogilnicki Aleksander (1875–1956), adwokat, prezes Sądu Najwyższego, pisarz prawniczy. Ur. 16 IV w Warszawie, był synem Konstantego (1845–1916) i Henryki z Żarnowskich (1850–1905), bratem Tadeusza (zob.). Ojciec, oficer w powstaniu styczniowym i więzień polityczny (1864–5), a następnie obrońca sądowy i od r. 1887 znany w Łodzi z pracy społecznej i zawodowej rejent, zapewnił synowi staranne i patriotyczne wychowanie. M. w r. 1892 ukończył gimnazjum w Łodzi, a w r. 1896 Wydział Prawa Uniw. Warsz. ze stopniem kandydata praw i dwoma medalami, srebrnym, który dostał w r. 1894 za konkursową rozprawę Teoria prawna Iheringa, i złotym otrzymanym w r. 1896 za Ustrój sądownictwa administracyjnego w Zachodniej Europie i w Rosji. Już w gimnazjum wypróbowywał uzdolnienia literackie w szkolnym pisemku, a w czasach studenckich brał udział w tajnej «Pomocy Bratniej» i w kółku «Jutrzenka», którego od r. 1894 był prezesem. Praktykę prawniczą odbywał w r. 1896 u adwokata Leona Błaszkowskiego, a w l. 1897–9 jako aplikant w Warszawskim Sądzie Okręgowym. W styczniu 1900 jako pomocnik adwokata założył w Łodzi kancelarię adwokacką, którą prowadził początkowo z adwokatem J. Czeraszkiewiczem, a następnie samodzielnie. W r. 1901 został adwokatem przysięgłym. Jako obrońca brał udział w wielu procesach politycznych przed Izbą Sądową i Sądem Wojennym, narażając się na szykany ze strony władz carskich. W jesieni 1905 był delegowany przez adwokaturę łódzką na zjazd «Ziemców» w Moskwie w celu wyjednania zmiany panującego w Łodzi systemu policyjnego. W r. 1906 był jednym z organizatorów gimnazjum polskiego «Uczelnia», w którym następnie uczył historii; równocześnie (od r. 1907) wykładał prawo handlowe na kursach S. Mantinbanda. W r. 1907 kandydował (bez rezultatu) z Łodzi na posła do Dumy z ramienia Zjednoczenia Postępowego. Należał do wielu instytucji łódzkich. Był członkiem zarządu oddziału Macierzy Szkolnej, Tow. Prawniczego, Komisji Szkolnej przy Magistracie oraz współzałożycielem i prezesem (1908–11) oddziału łódzkiego Tow. Kultury Polskiej (TKP), a po przeniesieniu się do Warszawy członkiem zarządu głównego tego Towarzystwa. W łódzkim oddziale TKP zorganizował bibliotekę udostępnioną publiczności w r. 1909. Stała się ona następnie zalążkiem Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łodzi. Wygłaszał odczyty z dziedziny prawa, etyki, historii (w Łodzi, Zgierzu, Częstochowie, Warszawie), których liczba w tym czasie przekroczyła setkę. W l. 1908–11 studiował zaocznie prawo na UJ, gdzie w r. 1913 uzyskał doktorat. W r. 1911 przeniósł swą kancelarię do Warszawy i w r. 1914 zyskał duże uznanie obroną oskarżonych w głośnych procesach o «szyldy chełmskie» w Chełmie i Lublinie (por. artykuł M-ego w „Gazecie Sądowej Warszawskiej” z r. 1914 s. 143–6). Latem t. r. przebywał w Ustce na wakacjach; gdy wojna wybuchła, został jako poddany rosyjski internowany w Berlinie. W październiku 1915 powrócił do Warszawy i w dalszym ciągu prowadził adwokaturę.
Kiedy Niemcy zezwolili na utworzenie sądownictwa polskiego, M. zgłosił się zaraz do pracy i 1 IX 1917 został sędzią Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Już od r. 1913 wykładał (do r. 1939) w Wolnej Wszechnicy Polskiej prawo karne, następnie prawo cywilne i procedurę karną. W l. 1915–19 miał wykłady encyklopedii prawa oraz prawa cywilnego i konstytucyjnego w Szkole Nauk Społecznych i Handlowych, przekształconej w Szkołę Nauk Politycznych. Od 20 XI 1917 wykładał prawo karne na Uniw. Warsz., najpierw w charakterze wykładowcy, a od 1 IV 1919 do 31 III 1921 jako tzw. docent tymczasowy. (Nie przyjął proponowanej mu w r. 1919 katedry prawa karnego na Uniw. Pozn.). Należał do organizatorów sądownictwa polskiego najpierw w Kongresówce, a później w Polsce niepodległej. Brał aktywny udział w Komitecie Zrzeszeń Prawniczych, w Komitecie Sądowym, w Komisji Organizacji Sądownictwa, w Komisji Konstytucyjnej Tymczasowej Rady Stanu, w Komisji Prawa Karnego przy Departamencie Sprawiedliwości, a później Min. Sprawiedliwości. W l. 1919–23 był członkiem i sekretarzem Komisji Kodyfikacyjnej, a od r. 1923 wiceprezesem Sekcji Postępowania Karnego tej Komisji, w której pracował do września 1939. Był głównym referentem projektu ustawy o nieletnich i ustawy postępowania karnego oraz koreferentem projektu ustawy o ustroju sądownictwa. W styczniu 1920 został sędzią Sądu Najwyższego. W czasie wojny 1920 r. służył od sierpnia do października w wojsku, następnie skierowano go do pracy w Inspektoracie Generalnym. Wespół z Wacławem Gąsiorowskim, Gustawem Simonem i in. wydawał „Bulletin de l’Armée Volontaire Polonaise”. Brał udział w zjazdach krajowych i międzynarodowych konferencjach prawniczych we Francji, Włoszech, w Belgii (w r. 1921 w Brukseli był wiceprezesem kongresu), w Rumunii, Jugosławii (prawie wszędzie przemawiał w miejscowych językach). Od stycznia 1918 był członkiem nadzwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego (do r. 1950). W l. 1920–5 był prezesem Tow. Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, od r. 1922 Warszawskiego Tow. Patronatu nad Nieletnimi, prowadzącego zakłady wychowawczo-poprawcze w Studzieńcu i Puszczy. Od r. 1910 był jednym z polskich członków generalnego Stowarzyszenia więziennictwa w Paryżu. W r. 1924 został jednym z 3 przedstawicieli polskiej grupy narodowej w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Prawa Karnego (Association Internationale de Droit Pénal) w Paryżu. Należał również do innych towarzystw i organizacji. W r. 1926 został członkiem Rady Prawniczej Rzpltej Polskiej.
Dn. 25 X 1924 mianowany prezesem Sądu Najwyższego, objął kierownictwo Izby II, rozpoznającej sprawy karne byłego zaboru rosyjskiego. Przestrzegając niezawisłości sądownictwa, naraził się rządom sanacyjnym i wiosną 1929 został zwolniony z zajmowanego stanowiska. M. wrócił do adwokatury. W procesie brzeskim (1931–2) jako świadek obrony w śmiałych zeznaniach ujawnił szereg bezprawnych posunięć rządu i Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W r. 1937 był przewodniczącym Komisji Rady Adwokackiej w Warszawie, która obradowała nad projektem rządowym w sprawie zmian ustroju sądów powszechnych. W czasie drugiej wojny światowej w lipcu 1940 aresztowany z grupą 84 adwokatów i więziony na Pawiaku, został zwolniony po kilku tygodniach. W czasie powstania Warszawskiego, mimo podeszłego wieku, pełnił straż nocną i pomagał przy wznoszeniu barykad. Po powstaniu warszawskim przebywał w obozie w Pruszkowie, skąd wywieziony został do Działoszyc. Po krótkim pobycie w Zalesiu Górnym koło Warszawy, w październiku 1945 osiadł w Łodzi, gdzie otworzył kancelarię adwokacką. W l. 1946–52 prowadził wykłady zlecone na Uniw. Łódz. z zakresu monograficznego kursu wojskowego postępowania karnego. M. był doskonałym mówcą i obrońcą karnym oraz wybitnym teoretykiem i znawcą prawa karnego. M. jest autorem 30 prac naukowych i około 125 obszerniejszych rozpraw, nie licząc wielu artykułów ogłaszanych w różnych czasopismach prawniczych i ogólnonaukowych polskich (od r. 1897 do r. 1948), francuskich, angielskich, belgijskich, serbskich, chorwackich, rumuńskich. Od r. 1911 był członkiem Komitetu redakcyjnego „Gazety Sądowej Warszawskiej”; w l. 1918–20, z E. S. Rappaportem, redagował „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego”, a od r. 1922 „Przegląd Polski Ustawodawstwa Cywilnego i Kryminalnego”.
W związku z pracą nauczycielską w szkolnictwie handlowym M. opracował krótki podręcznik prawa (Ł. 1907), następnie rozszerzony, pt. Ogólne zasady prawa (W. 1916, 6. wyd. W. 1939), omawiający w sposób popularny wszystkie dziedziny prawa. W nauce prawa karnego był jednym z pierwszych w Polsce przedstawicieli pozytywizmu socjologicznego, którego główne założenia sformułował w pracach: Indywidualizacja kary (W. 1900), Kary dodatkowe (W. 1907), Pierwiastek zemsty w pojęciu kary („Themis Polska” S. II, t. 6, W. 1916) i w referacie na V Zjeździe Prawników i Ekonomistów Polskich we Lwowie w r. 1912; postulował m. in. rozszerzenie władzy sędziego, uzależnienie kary od typu przestępcy i od grożącego z jego strony niebezpieczeństwa – zarazem jednak opowiadał się mocno za utrzymaniem praworządnej zasady karania jedynie za czyn zabroniony pod sankcją karną przez ustawę. Ujęciem porównawczym odznaczają się prace M-ego: Sąd przysięgłych (W. 1899) i Sądy administracyjne (W. 1900, pierwsze opracowanie tego tematu w literaturze polskiej). Duży rozgłos M. zyskał książką Dziecko i przestępstwo (W. 1916, 2. wyd. W. 1925), w której postulował względem dzieci dopuszczających się przestępstwa stosowanie przede wszystkim środków zapobiegawczych i wychowawczych. Krytykę stosunków sądowych w państwach zaborczych przedstawił w pracy Sądownictwo w Polsce w okresie przedwojennym w świetle cyfr (W. 1917). Szereg drobniejszych studiów poświęcił organizacji adwokatury i zagadnieniom etyki obrończej. Był też współautorem projektów: kodeksu karnego dla ziem polskich (W. 1916) i ustawy postępowania karnego (ogłoszony przez Komisję Kodyfikacyjną RP. Sekcja postępowania karnego, b. m. r. I z. 1, W.–Lw. 1926–7 II z. 1). W okresie międzywojennym pisał m. in. o niezawisłości sędziów (W. 1928). Opublikował przekłady rosyjskiego ustawodawstwa cywilnego i (wraz z E. S. Rappaportem) karnego, obowiązującego tymczasowo na niektórych terytoriach polskich, oraz tezy z orzeczeń Sądu Najwyższego w sprawach karnych (W. 1919, 1921) i obszerne zbiory ustaw karnych dodatkowych (Kr. 1934, 1936). Opracował komentarze: do kodeksu postępowania karnego (Kr. 1933 i osobno wzory do tegoż kodeksu, 2. wyd. Kr. 1935), do kodeksu karnego (Kr. 1934, wspólnie z S. Glaserem) i do wojskowego postępowania karnego (Ł. 1947).
M. pisał artykuły do Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej i do Encyklopedii Handlowej. Ogłaszał różne drobne utwory poetyckie, beletrystyczne i literackie, listy z podróży itp. w licznych pismach codziennych i periodycznych, głównie łódzkich i warszawskich. W r. 1903 wydał tom poezji Z jasnych dni (Ł. 1903). Pozostały w zbiorach rodzinnych pisane w ostatnich latach różne wiersze, bajki satyryczne, tłumaczona poezja Puszkina („Złota rybka”) oraz prawie wszystkie bajki I. Kryłowa. Pozostawił w maszynopisie obszerny pamiętnik. Zmarł M. 1 IX 1956 w Łodzi i tam został pochowany na Starym Cmentarzu. Był odznaczony m. in. Orderem Odrodzenia Polski II kl., Gwiazdą Rumuńską II kl., jugosłowiańskim Orderem Św. Sawy I kl.
Z zawartego w r. 1901 małżeństwa z Natalią Makarczykówną (1879–1965), artystką malarką, miał 2 synów: Stefana (ur. 1902), inżyniera mechanika, konstruktora silników lotniczych w kraju, a następnie we Francji i Anglii (1940–5), oraz Henryka (ur. 1906), inżyniera chemika.
Fot. w Materiałach Red. PSB; – Czaykowska Z., Bibliografia historii adwokatury polskiej, W. 1968; Suligowski A., Bibliografia prawnicza polska XIX i XX w., W. 1911; Enc. Nauk Polit.; W. Enc. Ilustr.; „Roczn. Nauk. Liter.-Artyst.” (Okręta), W. 1905 s. 175 n.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz–Sobeski, Współczesna kultura pol.; PSB, IV 333 (Czeraszkiewicz J.); Słownik Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); – Dwadzieścia lat Wydziału Prawa Uniwersytetu Łódzkiego, Ł. 1967 s. 10, 23; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN, W. 1917 s. 130, 139; Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, W. 1968 II 57 n., 74–6, 109, 143; Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, W. 1965 s. 33, 45; Komorowski A., Nieletni przestępcy, W. 1929 s. 25; Łastik S., Studzieniec, W. 1965 s. 116–17; Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, W. 1936; Opałek K., Wolter W., Nauka filozofii prawa i prawa karnego w Polsce, Kr. 1948, s. 26 n., 36; Racięcka J., Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu 1945–1954, Wr. 1955; Wznowienie sądownictwa polskiego (1917–1922), W. 1923 s. 22, 24, 29; Z dziejów Gimnazjum i Liceum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi 1906–1973, Ł. 1973 s. 9, 12–13, 70, 147; – Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Wydział Karny. Prawo materialne, W. 1921 I z. 1 s. 2–4; toż, Wydział Karny. Sekcja prawa karnego, W. 1922 I z. 2 s. 1–3, z. 3 s. 1, 19, [b. m. r.] II s. 1–2, [b. m. r.], III z. 1, W. 1926 III z. 2 s. 125, W. 1931 V z. 6 s. 3; Polski Związek Prawników Kresowców, Sprawozdanie z działalności Zarządu za rok 1927, W. 1928 s. 27, 31; toż za r. 1928–1929, W. 1929 s. 12–16; toż za rok 1930/1931, W. 1931, s. 33; Rappaport E. S., Moje czasy adwokackie, „Palestra” (W.) 1959 nr 7–8 s. 56 n.; – „Gaz. Admin. i Policji Państw.” 1924 nr 47 (podob.); „Gaz. Sąd. Warsz.” 1913 s. 93; „Prawo i Życie” 1956 nr 11; „Przegl. Pol. Ustawodawstwa Cywilnego i Kryminalnego” 1922 z. 1 s. 36 n.; „Revue Pénitentiaire de la Pologne” (W.) T. 3: 1928 (?) s. 278–83; „Ruch Prawn. Ekon. i Socjol.” 1937 z. 3 s. XIII (fot.); – Arch. UJ: W. P. II 489 nr 166; – Arch. rodzinne i informacje syna Stefana; – Charakterystykę twórczości naukowej M-ego z dziedziny prawa uzupełnił Władysław Sobociński.
Wacław Szczygielski